Evrensel ve cemaatçi yaklaşımlar arasında İslam'da insan hakları: sosyolojik bir yaklaşım

Insan haklar, metafizik sorusturmanin entelektiel üstüniüğünün
ikinci plana itilip yeryüzündeki insanin saadetinin arastinimasinin zirveye çikmasi ile sorgulanmaya basladigi dönemden beridir muhallf paradigmalar arasinda birçok yönü lie tartisilagelmistir. Evrensel insan haklarinin varolup olamayacagi ya da insan haklarnda ortak bir paydada bulusulup bulusulamayacaji tartisma konusu oimustur. "Insan haklan" kavramina yönelik zihniyet farkllasmasi da ortaya giktigi zamandan bu yana hep süregelen bir seydir. Ornegin insan haklarna yönelik batili ve seküler tanim-lama ve temeliendirme kendi merkezlidir denebilir. Bununla beraber, Islam ve onun insan haklan anlayisi kendi mevcudiyetini koruyarak, derinlemesine bir tahlil ve idrak sürecini de bekleyerek varoiagelmistir. Bu çalis-ma, islâm hukuk gelenegi örnegini kullanarak, bir taraftan kutsal kitaplarin vazettigi dinî, diger taraftan rasyonel aklin belirledigi seküler dünya görüs-lerinin insan haklarni kendi kavramlanyla nasil temellendirdiklerini ve ulas-tiklari paralel sonucu izah eder. Calismamda, öncelikle evrensel insan mefhumunun bati ve islâm hukuk geleneklerinde.nasil ortaya giktigini in-celeyecegim. Ikinci olarak, klasik Islâm hukuku alaninda ortaya cikan kap-sayici-evrensel, dislayici-cemaatçi ve eklektik paradigmalarin insan hak-larina yaklasimlarini birbirleriyle kryaslayarak analiz edecegim. Uçüncü olarak, Islâm hukukunda, insan hakian ve sivil haklar arasindaki geleneksel bölünmenin pratik etkilerini kisaca ortaya koyduktan sonra dördüncü olarak fikhin akilci ve geleneksel ekoilerinin birbirlerine zit olan, metodolo-Jik önermelerini kargllastrarak bugün yüzlestigimiz ikiligin nedenini ortaya koyacagim. Besinci olarak, evrensel bir hukuk felsefesinin temeli olmasi cihetiyle, Orta Çag boyunca uygulamadaki çogulcugu saglayan, insanin
dokunulmazligini ve temel insan haklarni ifade eden ismet kavraminin kla-
slk islâm hukukundaki kulianimini aciklayacagim. Altinci olarak, Osmanh-larin, on dokuzuncu yüzyil boyunca islâm hukuku alaninda yaptiklan re-formlara, insan haklariyla IIgili duzenlemelerde ve beyannamelerde ismet kavraminin anahtar rolüne temas edecegim. Son olarak, sosyolojik bir yaklasimin, farkli kültürler arasindaki iliskiierin ve insan haklari meselesinin daha lyi anlasilmasinda nasil katkida bulunabilecegini tartisacagim.